Ooit beukte bij storm de Zuiderzee tegen de sluisdeuren, maar sinds het midden van de 19de eeuw maakt de voormalige zeesluis van de Zijperpolder aanmerkelijk rustiger tijden door. Tegenwoordig rij je er zo overheen maar ooit maakte de 'Hoge Sluis' meer indruk.

Je ziet het er nu niet meer zo aan af, maar in de 17de en 18de eeuw was het in Oudesluis een drukte van belang. Hier waterde de Zijperpolder uit op de Zuiderzee en moest al het scheepvaartverkeer vanaf zee naar Alkmaar geschut worden in wat toentertijd de Grote Sluis van de Zijpe werd genoemd. De bewoners van het dorp noemden het de 'Hoge Sluis' vanwege de hoogte. Voor de uitwatering van de Schermerboezem, de grote Noord-Hollandse waterberging, was de sluis van groot belang.

De Grote Sluis in Oudesluis was ooit een zeer druk verkeerspunt. Tegenwoordig gaat de sluis vooral open voor pleziervaart in het voorjaar en de zomer. Foto: Henk Looijesteijn

Van de grote bedijkingen in Noord-Holland was die van de Zijpe een van de moeilijkste. Het bleek niet eenvoudig deze stormgevoelige zee-inham af te sluiten. Toen het eenmaal gelukt was barstte de Tachtigjarige Oorlog los en werd de polder weer onder water gezet. Zo kon het Spaanse leger op afstand worden gehouden van Westfriesland. Pas in 1596-1597 werd de Zijpe voorgoed bedijkt. De nieuwe zeesluis kwam op de plek waar hij in 1564 ook al was aangelegd.

Uitsnede van de kaart van de Zijpe uit 1600 door Baptista van Doetecum († 1611). Goed te zien is dat bij de ‘Grote Sluys’ al een paar huizen staan die zullen uitgroeien tot het dorp Oudesluis. Noord-Hollands Archief/560 - Collectie van kaarten en kaartboeken van de Provinciale Atlas Noord-Holland, inventarisnummer 1137
Jacob Dircksz de Graeff in deftig zwart, zoals het behoorde voor een invloedrijke en welgestelde regent. Anoniem portret uit 1638. Collectie: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort, documentnummer C30

Van die eerste houten oudste sluis is weinig bekend. Hij waterde vooral de polder af maar diende ook het scheepvaartverkeer. Tegen het jaar 1629 was de sluis aan algehele vernieuwing toe en in 1630 werd besloten een grotere en diepere stenen zeesluis te bouwen, van Bentheimer zandsteen. De vooraanstaande Amsterdamse burgemeester Jacob Dircksz de Graeff (1571-1638), heer van Zuid-Polsbroek en hoofdingeland van de Zijpe, speelde hierbij een belangrijke rol.

De sluis werd gebouwd door Willem Jansz Benning (c. 1569-1636), een voormalige sluiswachter uit Edam die zelf sluizen was gaan ontwerpen en bouwen. Hij bouwde eerst vooral in het buitenland sluizen. De Grote Sluis van de Zijpe was zijn eerste grote Hollandse klus. In 1631 kwam Jacob de Graeff naar Oudesluis om de eerste steen te leggen: in januari 1632 was het werk klaar. Een fraaie gedenksteen in de kolk herinnert aan de rol van burgemeester De Graeff en bouwmeester Benning.

De in 1632 geplaatste gedenksteen is op deze foto uit 1975 goed te lezen. Foto door P. Bosman, Noord-Hollands Archief/559. Collectie: Provinciale Atlas van Noord-Holland, inventarisnummer 9983

In 1711 werd de sluis hersteld en in de jaren 1764-1765 zelfs geheel vernieuwd. Toen liet het bestuur van de Zijpe twee gedenkstenen aanbrengen met deze jaartallen en de zwaan uit het wapenschild van de Zijpe. Er werd ook een grotere steen aangebracht waarin de namen van de bouwers werden vermeld. Dit keer geen hoge heren, maar de drie timmerlieden, de twee metselaars en de steenhouwer.

Een van twee wapenstenen. Oorspronkelijk zaten ze op een andere plek maar doordat de sluis werd verlaagd werden ze verplaatst. Foto: Henk Looijesteijn

De Grote Sluis speelde een belangrijke rol in de scheepvaart op Alkmaar. Alle schippers moesten schutgeld betalen aan de sluiswachter. Die had ook het recht te vissen aan de binnenkant van de sluis. In 1828 werd de toenmalige sluiswachter dat recht ontnomen omdat hij tijdens de palingtrek de sluis had opengezet en boze boeren bij het polderbestuur klaagden over het zoute water in hun sloten.

De Grote Sluis van de Zijpe werd in 1633 opgemeten door de Haarlemse landmeter Pieter Wils (c. 1600-1647). Hij was aanmerkelijk breder en dieper dan de Jacob Claessesluis aan de zuidkant van de Zijpe. Gekleurde tekening, Noord-Hollands Archief/1100 Beeldcollectie van de Gemeente Haarlem, inventarisnummer 52000

Door de bedijking van de Anna Paulownapolder in 1845-1847 lag de sluis niet meer aan zee. Omdat beide polders dezelfde waterstand hadden, hoefde er niet meer te worden geschut en werd de sluis alleen gesloten bij ongebruikelijk hoog water. Een ingrijpende verandering was de afbraak van het oude sluiswachterspand, dat tevens een boerderij was en een vergaderzaal bevatte voor het polderbestuur.

Het oude sluiswachtershuis met bewoners in 1900. Anonieme foto, Noord-Hollands Archief/559. Collectie: Provinciale Atlas van Noord-Holland, inventarisnummer 10036

De oude woning werd vervangen door een kleinere. Er zit nog steeds een hoeksteen in met als opschrift de datum 18 juni 1914. Twee jaar later moesten er nieuwe sluisdeuren komen. In de drooggelegde sluiskolk vonden twee dorpsjongens een gouden tientje uit 1824. Dat was een muntstuk van goud ter waarde van 10 gulden. Ze gingen ermee naar de aannemer die de eerlijke vinders hun deel gaf en de rest van het bedrag verdeelde onder zijn werknemers.

De oude Grote Sluis vanaf de Zijperzijde in 1945. De oude sluiswachterswoning is vervangen door de kleinere woning die er nu nog staat. Foto: HHNK

Omdat het scheepvaartverkeer afnam en het autoverkeer toenam werd in de jaren 1950 de weg verbreed en de sluis verlaagd. De sluiswachterswoning bezit nog veel oorspronkelijke details, zoals het tarievenbord uit 1850 en een windscherm voor de buitendeur die op twee manieren open kan en zo voorkomt dat de wind naar binnen loeit als de sluiswachter naar buiten moet.

Het windscherm. Foto: Henk Looijesteijn
Het tarievenbord uit 1850, voorzien van de namen van de dijkgraaf en de secretaris van de polder. Foto: Henk Looijesteijn

Extra

Wie het traject Julianadorp-Wieringerwaard(externe link) van het Noordhollandpad wandelt, komt over de Grote Sluis heen.

Ook de fietsroute De mooie Kop van Noord-Holland(externe link) komt over de Grote Sluis.

Grote Sluis

Sla de kaart over en ga naar de tekstversie van: Grote Sluis

Tekstversie

Grote Sluis

Adres

Noorderweg 18, 1757 PC, Oudesluis, NL