Gemaal Monnickendam
Het spiksplinternieuwe gemaal Monnickendam heeft een eeuwenoude historie.
Het nieuwe gemaal Monnickendam bewees tijdens de zeer natte oktobermaand van 2023 al goede diensten. Met dit gemaal werd een oud plan uit 1896 eindelijk voltooid. In de bouwput kwamen bovendien resten van een grote schutsluis uit de 16de eeuw tevoorschijn. Zelden had een ultramodern gemaal zo'n lange geschiedenis!
Schermerboezem
Gemaal Monnickendam bemaalt geen polder, maar een boezem, de zogeheten Schermerboezem. Het gaat om de berging bestaande uit (ring)vaarten en kanalen waarin de polders hun overtollige water pompen. Vanuit de boezem wordt dat water uiteindelijk in zee geloosd. De Schermerboezem was eerst heel groot. Maar door de droogmaking van het Beemstermeer, de Wijde Wormer, Purmermeer, Schermeer en Starnmeer aan het begin van de 17de eeuw bleef weinig 'ruimte voor water' over. Dat gaf 's winters af en toe grote problemen. Wanneer dan door storm en hoge vloed geen water in zee gespuid kon worden, stonden de boezemkanalen en -vaarten al snel randvol. Polders met lage kaden waren dan de pineut. Het boezemwater stroomde er over heen en ze kwamen blank te staan.
Het stoomplan van Rups
Halverwege de 19de eeuw kwam stoombemaling beschikbaar. Het bestuur van de beheerder van de Schermerboezem, het Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen, discussieerde vanaf 1866 voortdurend over de bouw van stoomgemalen om het water uit de boezem in de Zuiderzee te pompen. Het kwam er echter niet van waarbij de enorme kosten en het feit dat het vaak net goed ging meespeelden.
Na een paar natte jaren ontwikkelde de ingenieur van 'Uitwaterende Sluizen', August Rups, in 1895-1896 een nieuw groot stoomplan. Hij stelde de bouw van vier boezemgemalen voor en wel in de Zaanstreek langs het Noordzeekanaal en bij Den Helder, Schardam en Monnickendam langs de Zuiderzeekust. De kosten begrootte Rups op anderhalf miljoen gulden, vergelijkbaar met 23 miljoen hedendaagse euro's. Daar schrok het bestuur voor terug en het plan-Rups verdween in een la.
Toch gemalen
Pas na 1960 keerde het tij. De landbouw stelde hogere eisen en ook de bestrijding van de waterverontreiniging en de verzilting maakten bemaling van de boezem echt noodzakelijk. Met behulp van gemalen kon de boezem goed worden doorgespoeld met zoet water uit het IJsselmeer. In 1966 kwam het Zaangemaal in Zaandam in bedrijf en in 1972 volgde een tweede gemaal, De Helsdeur, bij Den Helder. De klimaatverandering speelde een belangrijke rol bij het besluit van het huidige Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier om nog twee gemalen bij te bouwen. In 2017 werd het gemaal Cees Mantel bij Lutje Schardam in werking gesteld en in november 2023 volgde het gemaal Monnickendam. Daarmee is het oude plan-Rups na ruim 125 jaar alsnog voltooid. Hij had immers al in 1896 de bouw van gemalen in de Zaanstreek en bij Den Helder, Schardam en Monnickendam voorgesteld.
Sluis in de bouwput
Gemaal Monnickendam zit in de Nieuwendam. Met deze dam werd in 1401 het Purmermeer afgesloten van de Zuiderzee. In de dam bevond zich een sluis voor de scheepvaart en de afwatering. De precieze ligging van deze sluis in de 400 meter lange dam was echter onbekend. Tijdens de bouw van het nieuwe gemaal stuitte de aannemer in november 2021 op zware balken en planken. Die bleken afkomstig te zijn van een meer dan dertig meter lange en ruim zes meter brede houten schutsluis.
Natuurlijk leidde de vondst tot uitgebreid archeologisch en historisch onderzoek. Uit dat laatste speurwerk in oude archieven kwam naar voren dat de eerste sluis uit 1401 in 1534 was dichtgegooid. Daarna werd door de stad Monnickendam in 1565-1567 een nieuwe sluis gelegd in de Nieuwendam. Daar ging het in de bouwput om. Onder deze tweede sluis bevonden zich geen resten van een nog oudere voorganger. Mogelijk zijn dus elders in de dam nog resten van de eerste schutsluis uit 1401 aanwezig.
De in 1565-1567 getimmerde sluis deed dienst tot eind 1609. Toen werd hij wegens grote bouwvalligheid dichtgegooid. Twee jaar later startte de bouw van schutsluis nummer drie op weer een andere locatie direct ten noorden van Monnickendam. Deze zogeheten Grafelijkheidssluis is in baksteen uitgevoerd. Hij wordt nog altijd druk gebruikt door de pleziervaart.
Extra
Over de Grafelijkheidssluis en de Nieuwendam (met gemaal Monnickendam) loopt een fietsroute. Aan weerszijden van de weg is langs het fietspad bij het gemaal ruime gelegenheid om af te stappen en van het uitzicht te genieten.
- Fietsroute door Volendam, Monnickendam, Edam (Fietsnetwerk)